میراث آریا: کاروانسرا ترکیبی از کاروان به معنی گروهی مسافر، گروهی که سفر می‌کنند؛ سرای، به معنی خانه و مکان. هر دو واژه برگرفته از زبان پهلوی است. کاروانسراها بناهایی هستند که برای اسکان موقت و استراحت کاروانیان در طول مسیر ایجادشده‌اند. تاریخچه وجود این بناهای امن در ایران به زمان‌های دور برمی‌گردد و حتی به اظهارنظر مورخان می‌توان ایران را خاستگاه این‌گونه از بناها به‌حساب آورد. از سویی تعدد ساخت کاروانسراهای ایران، با عبور مسیر جاده ابریشم ایران از بسیاری از شهرهای کشورمان ارتباط مستقیم دارد. ایران به سبب قرارگرفتن در موقعیتی سوق‌الجیشی، همواره یکی از مهم‌ترین مسیرهای ارتباطی شرق با غرب جهان بوده است و یکی از مهم‌ترین راه‌های بازرگانی جهان باستان، یعنی جاده ابریشم از ایران می‌گذشت و اگر درگذشته این مرزوبوم بنگریم، همواره شاهد تأکید دولت‌ها و حکومت‌های باثبات بر امنیت و گسترش راه و راهداری، به سبب اهمیت نظامی، منافع ارزندة اقتصادی، تأمین رفاه اجتماعی و... در این خطه هستیم.
در دوره هخامنشی با توسعه قلمروی ایران از قفقاز تا خلیج‌فارس و از آسیای مرکزی تا آسیای صغیر، مدیترانه و شمال آفریقا، توسعه راه‌ها موردتوجه قرار گرفت و در کنار راه‌ها اتراقگاه‌هایی که در آن اتاق‌هایی به‌منظور استراحت کاروانیان تعبیه‌شده بود، احداث شد. بعدها هم در دوره‌های پارت و ساسانی هم ساخت این نوع بناها گسترش یافت. در دوران اسلامی نیز به دلیل اهمیتی که تجارت، سیاحت و زیارت پیدا کرد، ساخت کاروانسراها رونق یافت. با توجه به رونق تجارت و گردشگری غرب و شرق در عهد صفوی، می‌توان این دوره را دوره اوج احداث کاروانسراها در نظر گرفت، کاروانسراهای صفوی در طول مسیرهای مهم بین‌شهری به فاصله مسافتی که کاروان در یک روز می‌توانست طی کند، ساخته می‌شده است.
طبق داستانی که روایت‌شده شاه‌عباس قصد داشته هزار کاروانسرا بسازد که شیخ بهایی به او می‌گوید ۹۹۹ تا بسازد چون‌که این رقم بیشتر شنونده را تحت تأثیر قرار می‌دهد! البته که ۹۹۹ کاروانسرا اغراق بوده اما به‌هرحال تعداد بسیار زیادی کاروانسرا در آن زمان ساخته شده است و از آنجایی‌که استان سمنان در شاهراه طلایی جاده ابریشم واقع بوده شاه‌عباس دستور داده بود تا در هر شش فرسنگ (۳۶ کیلومتر) یک کاروانسرا بسازند تا کاروان‌هایی که با شتر و اسب و قاطر در این مسیر تردد می‌کردند، بتوانند شب‌به‌شب در کمال امنیت و آسودگی در آن‌ها اتراق نموده و صبح روز بعد به راهشان ادامه دهند.
پس از دوره صفویه با از میان رفتن آرامش نسبی سیاسی، ناامنی بر بخش‌های زیادی از کشور حکم‌فرما شد و مهم‌ترین کارکرد کاروانسراها حفاظت از جان و مال مسافران بود و درنتیجه تغییراتی در این نوع کاروانسراها به وجود آمد؛ مثلاً در چهارگوشه بنا، برج‌های دفاعی ساخته شد و یا راه دالان‌ها به خارج مسدود گشت. در دوره‌های افشاریه و زندیه، ساخت کاروانسراها همچنان ادامه یافت، اما به‌تدریج از اواسط دوره قاجار، ورود امکانات نوین ارتباطی که سفر را راحت‌تر و سریع‌تر می‌ساختند و درنتیجه برقراری ارتباط گسترده با اروپا به ایران راه‌یافته بودند باعث از رونق افتادن کاروانسراها و ویرانی تدریجی آن‌ها شدند. امروزه نیز به‌مرور کاروانسراها تحت تأثیر تحولات در عرصه حمل‌ونقل و ارتباطات، کارایی خود را ازدست‌داده و به ویرانه تبدیل‌هایی شده‌اند.
کاروانسراها در استان سمنان از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی و گردشگری کشورمان هستند که رسیدگی به آن‌ها امری ضروری است. این کاروانسراها از جنبه‌های مختلف ازجمله معماری، گونه‌شناسی و عناصر کالبدی، شناخت مصالح، طرح و نقشه و زمان ساخت بنا، قابل‌بررسی و مطالعه هستند. نقشی که این کاروانسراها در مبادلات تجاری، پخش و فروش تولیدات و توزیع درآمدها در مناطق گوناگون فرهنگی، محل تعامل و تبادل فرهنگ‌ها و گسترش آداب، رسوم، سنت‌ها و عقاید سیاسی، محل استقرار امیران و حاکمان طی سفر، اهمیت سوق‌الجیشی و نظامی، محل انتشار و تبادل اخبار سیاسی و اقتصادی بوده نمی‌توان گذشت.
در این میان، کاروانسراهای استان سمنان به دو گونه برون - شهری (بنای استراحتگاهی - بین‌راهی) و درون‌شهری (مراکز تجاری پخش و انبار کالا) بخش‌پذیرند. کاروانسرای سلیمانی (آجری) آهوان ازجمله کاروانسراهای برون‌شهری است که در مسیر جاده ابریشم شکل گرفت. کاروانسرای آجری آهوان در کنار کاروان سری سنگی آهوان که در فاصله بسیار نزدیک از این کاروانسرا قرار دارد با داشتن ظرفیت‌های ویژه و منحصربه‌فرد تاریخی خود، در پرونده ثبت جهانی در نظر گرفته‌شده‌اند. این ظرفیت بی‌نظیر نیازمند توجه بیشتر مردم و سرمایه‌گذاران به‌منظور تقویت و احیای این بنای تاریخی است.
کاروانسرای شاه عباسی(آجری) آهوان مربوط به دوره صفوی است و حدود ۷۰۰ سال بعد از کاروانسرای انوشیروانی (سنگی) ساخته‌شده است و جاده ابریشم از بین این دو کاروانسرا عبور می‌کرده است. این کاروانسرا در ۳۶ کیلومتری سمنان، در مسیر جاده سمنان به دامغان واقع‌شده است. این کاروانسرا به شماره ۱۳۷۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
کاروانسرای شاه‌عباسی آهوان مانند بیشتر کاروانسراهای ایران مدتی محل پاسگاه ژاندارمری بوده و تا قبل از آن‌هم مورداستفاده مسافران و زائران قرارگرفته است اما هم‌اکنون در مالکیت ستاد اجرایی فرمان امام (ره) است به علت عدم رسیدگی در حال تخریب و نابودی است و از لحاظ عملکردی در شرایط ناسالم است و کاروانسرا رها گشته است. در محوطه بیرونی کاروانسرا کاربری‌های گوناگون از طرف سازمان‌های مختلف به‌صورت مجزا از یکدیگر و فرم‌های ناهماهنگ، درقالب اورژانس، نمازخانه، راهدارخانه، رستوران با هزینه نسبتاً زیادی احداث‌شده است.
در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای مرمت اضطراری و سطحی کاروانسرا انجام شده است، اما بااین‌حال این میراث ارزشمند هنوز هم نیازمند توجه بیشتری هستند. کاروانسرای شاه سلیمانی (آجری) آهوان قابلیت تبدیل‌شدن به یکی از مراکز مهم جذب گردشگری در استان رادار است.
این اثر ارزشمند در سال ۲۰۲۳ میلادی در قالب پرونده ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی، به‌عنوان یکی از ۵۴ کاروانسرای سراسر کشور و شش کاروانسرای ثبت جهانی استان سمنان، در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
هانی رستگاران؛ مسئول ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما